In 2020 is het 75 jaar geleden dat heel Nederland door de Geallieerden werd bevrijd van de Duitse Bezetting. Ieder jaar herdenken we op 4 mei alle slachtoffers die er in die vreselijke oorlog zijn omgekomen en op 5 mei vieren we het Bevrijdingsfeest. Volgend jaar is het een jubileumjaar en gedenken we en vieren we extra uitgebreid.
Bij gedenken hoort ook informatie. De feiten over de oorlog mogen niet verloren gaan. Op deze manier hopen we dat dit nooit meer gebeurt. Met geschiedenislessen, verhalen van overlevenden, films, documentaires, artikelen en boeken maakt iedere nieuwe generatie kennis met de gruwelen van die tijd. Kinderen in de bovenbouw van de basisscholen krijgen les over de WOII. Hier waren al boeken en documentaires over maar in aanloop naar het jubileumjaar zie je overal boeken verschijnen. Een van de grootste projecten op dit gebied is het lijvige boek 1939-1945 Toen het oorlog was. Het is geschreven door Annemiek de Groot, Roos Jans, Juul Lelieveld en Liesbeth Rosendaal. Naast heel veel foto’s staan er in het boek ook veel illustraties van Irene Goede die de zware teksten voor kinderen “moeten verluchtigen en verduidelijken” (…)
Het is een lijvig boek geworden waarin een overzicht wordt geschetst van de gebeurtenissen tussen 1933 – 1945. In het kort worden in een overzichtelijke tijdlijn de belangrijkste gebeurtenissen op een rijtje gezet. Al die onderwerpen worden elders in het boek nader uitgelegd. Het boek start met algemene begrippen waarvan de schrijvers van dit boek écht vinden dat je ze moet lezen voor je verder leest. Begrippen als NSDAP (de politieke partij van Hitler) en SS (De Duitse Schutzstafffel, de militaire ‘elite afdeling’) worden uitgelegd, maar ook basale zaken zoals “wie vochten er aan welke kant?” of “waarom heet het de Tweede Wereldoorlog?”, komen aan de orde. In hoofdstuk 1 worden alle hoofdrolspelers aan je voorgesteld in korte stukjes met een foto. Daarna gaan we echt beginnen en wordt er een uitgebreid overzicht gegeven van de militaire gebeurtenissen. In hoofdstuk 2 Vechten, worden de belangrijkste veldslagen en bombardementen genoemd en omschreven. In hoofdstuk 3. Techniek worden veel innovatieve voertuigen en wapens besproken. Dit lijkt op het eerste oog misschien een vreemde keuze maar wie geïnteresseerd is in de geschiedenis van oorlogvoeren, wil zeker weten hoe die oorlog is gevoerd. Voor kinderen is het natuurlijk interessant hoe het dagelijks leven eruit zag en daar is dan ook veel aandacht aan besteed. Leuk is dat er ook uitgebreid wordt stilgestaan bij de dieren. Wist je bijvoorbeeld dat dierentuinen gewoon bleven bestaan? Nou ja, gewoon… Het was natuurlijk heel moeilijk om aan eten te komen. En in Burgers’ Zoo (zoals het nu heet) kwamen de Duitsers ook wel eens een fazantje halen voor het avondeten.
De moeilijkste hoofdstukken voor lezers en schrijvers zijn natuurlijk de hoofdstukken over het leed dat is geleden in de oorlog. Hoe zag het dagelijks leven eruit? Verzet en collaboratie komen uitgebreid aan de orde. Ook de Jodenvervolging en deportaties en de genocide komen aan bod al wordt het laatste woord vermeden.
Al met al een ontzettend groot karwei om een dergelijk boek samen te stellen. Er is in die zes jaar oorlog zoveel gebeurd op zoveel plekken op aarde. Hoe beschrijf je dat? Wat moet je vertellen en wat laat je weg? En: hoe vertel je het aan kinderen? Hoe vertel je dat er 5 tot 6 miljoen Joden omkwamen in duizenden kampen? Hoe vertel je dat tegenstanders van Hitler uit de weg werden geruimd en Zigeuners en homoseksuelen/LGBT vermoord werden in vernietigingskampen?
In dit boek is ervoor gekozen om dit veelal door sugar coating te doen. Door bijvoorbeeld illustraties verluchten ze de bladspiegel waardoor de informatie minder confronterend is. Maar ook de keuze van foto’s draagt hiertoe bij. Zo staat er bijvoorbeeld bij de uitleg van de Jodenster (p.121) een leuke foto van drie vriendelijk glimlachende jongens waarbij slechts een van hen half zichtbaar een ster draagt. Daarnaast staan er overal in het boek quotes van ooggetuigen. Bij de Jodenster zegt Jenny: ‘ik hield er altijd mijn schooltas voor’. Hierdoor lijkt het bijna op een alledaags gebeuren. Bijna alsof het iets is dat jezelf zou kunnen overkomen, zoals plagen. Ook de hoofdtekst zwakt de ernst van de zaak behoorlijk af: “Gewoon naar de speeltuin zonder dat je werd aangestaard. Dat kon tot 3 mei 1942.” Hier staat geen enkele feitelijke onwaarheid in, maar is het beeld van systematische vervolging en uitsluiting goed geschetst? Dit alles is nog enigszins te verklaren. Er komen zoveel moeilijke onderwerpen achterelkaar aan de orde dat het “verluchtigen” van enkele onderwerpen te verklaren valt. Het gebeurt echter wel bij heel veel onderwerpen.
Een ander punt wat erg verwarrend was, vormde de volgorde van opsommingen. Zo worden alle hoofdpersonen aan je voorgesteld. Eerst heel uitgebreid Hitler en zijn generaals. Dan krijgen we ineens een stukje over onze koningin. Vervolgens komen een aantal geallieerde generaals aan de orde om dan vervolgens Rommel en Dönitz te bespreken en tussendoor passeren ook Mussolini en Hirohito de revue om daarna weer verder te gaan met Prins Bernhard. Wat de logica van die volgorde is, daar kan ik geen chocolade van maken en ik denk een kind van 10 ook niet. In de opsomming in het hoofdstuk Symbolen krijgen we wederom weer eerst een heleboel Nazi tekens om vervolgens ineens het V-teken te behandelen gevolgd door Oranje en de Davidster. Hoe kunnen die symbolen zo door elkaar behandeld worden? Hoe moet een kind van de basisschool hier orde in scheppen?
Een boek als dit moet recht doen aan het lijden van de slachtoffers. En het moet recht doen aan de feiten. Als de tekst van dit boek zou zijn voorgelegd aan een professor contemporaine geschiedenis zouden vele zaken zeker anders zijn geformuleerd. Preciezer en met in achtneming van de laatste theorieën. Als de tekst zou zijn voorgelegd aan de Joodse Gemeenschap zouden feiten over percentages en de aantallen Nederlandse Joden die zijn omgekomen, zeker zijn toegevoegd. Er is geen enkel land waar procentueel zoveel Joden zijn omgekomen als in Nederland. Dat had naast het kopje over Polen horen te staan. Zelfkritiek is essentieel bij gedenken. En dat ontbreekt.
Het meest schrijnend is de behandeling van Nederlands Indië. Verspreid door het boek staan een aantal berichten over de kolonisatie door de Nederlanders; de bezetting door de Japanners en de bevrijding door de Geallieerden plus tenslotte de gevechten daarna. Een rode draad hierbij ontbreekt. De Groot ea schetsen hier een op zijn zachts gezegd warrig, incompleet en eenzijdig beeld. Hierdoor kan een kind van 10 geen beeld vormen over hoe de oorlog in Nederlands Indië is geweest. De rol van de Nederlanders is veel te gebloemd weergegeven. Wat wordt er allemaal verteld?
- De Indonesiërs juichten omdat ze van de Nederlandse bezetters af waren. Maar de Japanners waren minsten zo erg en stelden hen te werk bij de aanleg van spoorwegen. Wat de auteurs hiermee proberen te zeggen, daar kan je als lezer alleen maar naar raden.
- Even verderop wordt ineens vermeld dat Indonesische bedienden hun voormalige werkgevers die in de kampen zaten juist stiekem te eten gaven. Hun loyaliteit aan de vriendelijke Nederlander wordt benadrukt.
- Aan het einde van de oorlog wordt de Nederlanders onrecht aangedaan. Na erbarmelijk lijden in de kampen konden ze na de bevrijding niet naar huis, omdat opstandige Indonesische jongeren de straat opgingen om te strijden voor hun onafhankelijkheid/zelfbeschikking. Nederlanders waren niet meer welkom en moeten naar Nederland terug samen met Nederlands-Indiers.
Al deze feiten zijn niet onjuist. Nederlanders hebben geleden in de kampen en vertrokken in de jaren daarna terug naar Nederland. Ook veel Nederlands-Indiërs reisden naar Nederland. Maar het beeld dat wordt geschetst dat ze hier een leuk leven konden leiden in de Chinese restaurants doet geen recht aan de feiten van de discriminatie die ze in Nederland te verduren kregen. En over de situatie in Nederlands Indië: Alleen het geweld door hen wordt genoemd en niet de politionele acties. Wordt het niet eens tijd om kritischer naar onze eigen rol te kijken? Als je daar niet toe bereid bent, moet je dit boek niet schrijven.
Al met al ben ik niet onverdeeld enthousiast. Teveel feitjes klopten niet met de heersende theorieën of meningen. En al zijn het wellicht details over ‘Waarom vermoordde Hitler zijn hond?” of “waarom pleegde Rommel zelfmoord?”, dat soort feiten hoort te kloppen of door betere formulering dichtgetimmerd te zijn. Nu rammelt het.
Als overzichtsboek is het boek prima op scholen te gebruiken. Leerlingen kunnen deelelementen eruit halen en daar werkstukjes over maken. Er staat heel veel waardevolle informatie in. De hoofdstukken over de veldslagen en de techniek zijn erg informatief. Lezen over hoe het met de dieren gesteld is, in zo’n moeilijke periode zal veel kinderen aanspreken. Ook lezen over het dagelijks leven tijdens de oorlog is zeer waardevol. Dit boek vertelt daar voldoende over.
De kritiekloze houding tov Nederlands Indië zal niet goed vallen bij de Indonesische gemeenschap die tegenwoordig uit 1 miljoen mensen bestaat. We gedenken samen. En bij gedenken hoort ook zelfkritiek.
Informatie Boek:
ISBN 9789025771447
Auteur: Annemiek de Groot ea
Uitgever Gottmer
Druk vanaf 1e
Verschenen 30-10-2019
Taal Nederlands
Bladzijden 192 pp.
Bindwijze Hardcover
Genre Naslagwerken WOII
Illustraties Irene Goede
Recensensent:
Nienke Pool is tweevoudig historica en al sinds jaar en dag recensent van kinderboeken, YA en fantasyboeken.
In 2018 richtte ze de Facebookgroep Kinderboeken en YA op.
